Η ιστορία της Μονής στο όρος Μελά και η πορεία της Ιερής Εικόνας.
Του Τάσου Κ. Κοντογιαννίδη*
Η Παναγία Σουμελά, στην Τραπεζούντα του Πόντου, χρονολογείται ως Πατριαρχική Μονή από το έτος 386 επί Θεοδοσίου του Μεγάλου. Την ίδρυσαν επί του όρους Μελά δύο Αθηναίοι ιερομόναχοι, ο Βαρνάβας (Βασιλείου) και ο Σωφρόνιος (Σωτηρίχου), θείος κι ανιψιός, στους οποίους, κατά την παράδοση, παρουσιάστηκε η Παναγία και τους ζήτησε να της ιδρύσουν μοναστήρι σε βουνό του Πόντου. Και θα εγκαθιστούσαν εκεί τη θαυματουργική εικόνα της, την Παναγία την Αθηνιώτισσα, έργο του Ευαγγελιστή Λουκά και μία από τις τρεις εικόνες του (οι άλλες δύο βρίσκονται στη Μονή του Μεγάλου Σπηλαίου και στη Μονή Κύκκου στην Κύπρο).
Η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας Σουμελά, έργο του Ευαγγελιστή Λουκά
Η Μονή λεηλατήθηκε από ληστές το 644, ερημώθηκε, αλλά ανασυστήθηκε με θαύμα της Παναγίας και κατά θείαν έμπνευσιν του ευσεβούς χριστιανού Χριστοφόρου, που έγινε μοναχός και ηγούμενος της Μονής και από τότε η Μονή λειτουργούσε κανονικά έως το 1922.
Βυζαντινά χρυσόβουλα και σουλτανικά φιρμάνια
Στη Μονή οι βυζαντινοί αυτοκράτορες, λόγω του κύρους της, έδωσαν προνόμια και απένειμαν χρυσόβουλα, και οι πατριάρχες σιγγίλια και πλούσια δώρα. Ακόμα και σουλτάνοι (Βαγιαζήτ, Σελίμ, Μουράτ, Μωάμεθ, Σουλεϊμάν κ.ά.), μετά την πτώση των αυτοκρατοριών Κωνσταντινουπόλεως και Τραπεζούντος, με φιρμάνια χορήγησαν προνόμια, πλούσια και πολύτιμα δώρα που βρίσκονταν σε σιδερένια κιβώτια στη Μονή.
Ο σουλτάνος Σελίμ, όταν βασίλευε ο πατέρας του Βαγιαζήτ (1481-1512), ήταν τοπάρχης Τραπεζούντος· όταν έτυχε να περάσει από τα μέρη της Μονής κατά τη διάρκεια κυνηγιού, στάθμευσε και διανυκτέρευσε εκεί. Όμως νόσησε ξαφνικά, κατελήφθη από σφοδρούς πόνους και κινδύνευε να πεθάνει. Οι μοναχοί έσπευσαν, επικαλέσθηκαν τη βοήθεια της Παναγίας και ως εκ θαύματος ο Σελίμ θεραπεύτηκε! Τότε υποσχέθηκε στους μοναχούς όταν ανέλθει στο θρόνο να στείλει δώρα. Πράγματι, όταν έγινε σουλτάνος έστειλε στη Μονή πέντε λαμπάδες από καθαρό κερί σε ύψος όσο και το ανάστημά του και πάχους 20 εκατοστών, για να εκπληρώσει με ευγνωμοσύνη το χρέος για τη θεραπεία του. Οι τρεις από τις λαμπάδες εσώζοντο ακέραιες έως το 1922 και έφεραν, από τη βάση έως την κορυφή, χρυσά κοσμήματα και επιγραφές με χρυσά γράμματα. Πέραν τούτου, ο Σελίμ διέταξε και στεγάστηκε με χαλκό ο ναός της Μονής που προεξέχει του σπηλαίου.
Η μορφή της Παναγίας, μετά την αποκατάσταση της κατεστραμμένης αγιογραφίας στο θόλο της Μονής
Αλλά και ο σουλτάνος Μουράτ (1574-1595) έδωσε πολλά δώρα, άλλαξε το χαλκό που κάλυπτε το προεξέχον τμήμα του ναού με άργυρο, επειδή άκουσε τη συμβουλή του ηγουμένου: «ουκ αναβάλεις δια την ες αύριον την της εσπέρας εργασίαν» (μην αναβάλεις εκείνο που πρέπει να κάνεις σήμερα για την επαύριο). Και το εφάρμοσε στον πόλεμο για την κατάκτηση της Βαγδάτης, όταν οι σύμβουλοί του πρότειναν να αναβάλει την επίθεση για την επαύριο και η φωνή του ηγουμένου αντηχούσε στ’ αυτιά του κι επέμεινε στο ρηθέν της μη αναβολής.
Η καταστροφή και η λεηλασία της Μονής
Όταν το 1918 αποχώρησαν οι Ρώσοι από την Τραπεζούντα η Μονή καταστράφηκε, και το 1923, με την εκδίωξη όλων των μοναχών, άρχισε να δέχεται τις επιδρομές χρυσοθήρων. Έτσι το μοναστήρι λεηλατήθηκε, καταστράφηκε και ερημώθηκε από ισλαμιστές, άρπαξαν βαρύτιμα κειμήλια της Μονής, σκεύη, εικόνες, χρυσά άμφια και την πολύτιμη βιβλιοθήκη με χιλιάδες τόμους χειρογράφων, που άλλα μεταφέρθηκαν στην Άγκυρα και άλλα καταστράφηκαν.
Πριν φύγουν οι τελευταίοι μοναχοί, Ιερεμίας και Αμβρόσιος, πήραν τη θαυματουργό εικόνα του ευαγγελιστή Λουκά, το σταυρό με τα πολύτιμα πετράδια του Εμμανουήλ Κομνηνού και το χειρόγραφο Ευαγγέλιο του οσίου Χριστοφόρου και τα έθαψαν σε κρύπτη, δίπλα στο Μετόχι της Αγίας Βαρβάρας στον μικρό λόφο σε απόσταση διακοσίων μέτρων.
Το «ταξίδι» της εικόνας της Παναγίας Σουμελά
Το 1931 οι σχέσεις Ελλάδος και Τουρκίας εξομαλύνθηκαν και ο Τούρκος πρωθυπουργός Ισμέτ Ινονού πραγματοποίησε επίσημη επίσκεψη στην Αθήνα. Εκεί, μετά από παράκληση του Πόντιου υπουργού Λεωνίδα Ιασωνίδη, ο πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος ζήτησε από τον Ινονού να επιτρέψει στον μοναχό Αμβρόσιο τον Σουμελιώτη να μεταβεί στη Μονή Σουμελά και να πάρει τα κρυμμένα ιερά κειμήλια.
Ο μοναχός Αμβρόσιος ο Σουμελιώτης, που έφερε το 1931 τα ιερά κειμήλια της Μονής στην Ελλάδα
Πήγε ο Αμβρόσιος στο Μετόχι της Αγίας Βαρβάρας, τα βρήκε, τα έφερε στην Αθήνα και τα παρέδωσε στον αποκρισάριο του Οικουμενικού Πατριαρχείου, μετέπειτα Αρχιεπίσκοπο Αθηνών, Χρύσανθο (Φιλιππίδη), ο οποίος με τη σειρά του τα παρέδωσε στο Βυζαντινό Μουσείο.
Μετά από 88 χρόνια αντήχησαν οι ψαλμωδίες στις χαράδρες και τις ρεματιές του όρους Μελά τον Δεκαπενταύγουστο του 2010, όπου συγχοροστάτησαν ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος,
ο Πόντιος Μητροπολίτης Δράμας Παύλος (αριστερά) και Ρώσος αρχιεράρχης (δεξιά)
*Ο Τάσος Κοντογιαννίδης είναι δημοσιογράφος και ερευνητής ιστορικών θεμάτων.
