Ένας αφηγητής της χαράς και της λαϊκής κουλτούρας, που μέσα από 68 ταινίες και 12 τηλεοπτικές σειρές έγραψε ανεξίτηλα τη δική του ιστορία στον χώρο του θεάματος. Ίσως γι’ αυτό η απουσία του 15 χρόνια τώρα είναι τόσο αισθητή.
Ο Γιάννης Δαλιανίδης υπήρξε ένας από τους πιο παραγωγικούς, αγαπητούς και –κάποτε άδικα– παρεξηγημένους σκηνοθέτες του ελληνικού σινεμά.
Ο δημιουργός που χάρισε στους Έλληνες μερικές από τις πιο ζωντανές, πολύχρωμες και αξέχαστες στιγμές της μεγάλης οθόνης, δεν ήταν μόνο ένας διασκεδαστής του κοινού. Ήταν ένας καλλιτέχνης με βαθιά προσωπικά βιώματα, που πίστευε ακλόνητα ότι το γέλιο και το τραγούδι είναι πράξεις βαθιάς ανθρωπιάς.
Μεγάλωσε με θετούς γονείς, τον Ναούμ Δαλιανίδη από τη Σιάτιστα και την Ολυμπία Κύρου‐Δαλιανίδη από τη Θεσσαλονίκη. Οι βιολογικοί του γονείς είχαν έρθει στην Ελλάδα από την Τιφλίδα της Γεωργίας, κουβαλώντας μια τραγωδία. Ένα μικρό αγοράκι, τον γιο τους που δεν κατάφερε να ζήσει. Ο Γιάννης γεννήθηκε αργότερα, αλλά η ζωή του ξεκίνησε με ακόμα μία δυσκολία, όταν μετά τον θάνατο του πατέρα του δόθηκε για υιοθεσία.
Από πολύ νωρίς ονειρευόταν τη Βιέννη. Ήξερε πως εκεί θα μπορούσε να βρει την τέχνη, την ελευθερία, τα φώτα που ένιωθε να λείπουν από τη ζωή του. Όμως, ο κόσμος γύρω του άλλαζε βίαια. Με την εισβολή των Γερμανών στην Ελλάδα, ο νεαρός Γιάννης ξεκίνησε ένα ταξίδι που τον έφερε πρώτα στο Βελιγράδι –για να συναντήσει συγγενείς– και έπειτα στη Βιέννη. Εκεί, ζώντας στο σπίτι μιας οικογένειας που τον φιλοξενούσε, συνελήφθη με την κατηγορία ότι άκουγαν ραδιοφωνικό σταθμό του Λονδίνου. Ακολούθησε η φυλάκιση, το Σβέχατ, ο πόνος και η ελπίδα. Έξι μήνες κράτησης και την παραμονή των Χριστουγέννων του 1942, η απελευθέρωση. Έμεινε στη Βιέννη για κάποιο διάστημα, εργάστηκε σε χορωδία, χόρεψε, έμαθε, επιβίωσε…
Όταν επέστρεψε στη Θεσσαλονίκη, η έκφραση μέσα από την τέχνη ήταν μονόδρομος για τον ίδιο. Χορογραφίες, παραστάσεις, βαριετέ… Μικρές αφορμές για κάτι μεγάλο. Ο Ορέστης Λάσκος τον βλέπει, τον προτρέπει να κατέβει στην Αθήνα. Εκεί, ανάμεσα σε κομπάρσους άρχισε να γράφει το σενάριο της ζωής του. Συμμετέχει σε ταινίες όπως Πρόσωπα λησμονημένα, περνά από επιθεωρησιακά νούμερα με τον Κώστα Χατζηχρήστο, μαθαίνει τεχνικές, παρατηρεί σκηνοθέτες, δουλεύει ως βοηθός.
Το 1959 ξεκινά η δική του διαδρομή πίσω από την κάμερα με ταινίες όπως Η μουσίτσα, Λαός και Κολωνάκι, Ένας βλάκας και μισός… Η συνεργασία με τη Φίνος Φιλμ, το 1961, με τον Κατήφορο, φέρνει αναγνώριση. Η πρώτη μουσική ταινία του, Μερικοί το προτιμούν κρύο, το 1962, ξεχωρίζει. Ακολουθούν έργα που αντλούν ιστορίες από θεατρικές επιτυχίες, μυθιστορήματα, κοινωνικά ζητήματα αλλά και ταινίες όπως Νόμος 4000, Ίλιγγος, Μαριχουάνα Stop!, Οι θαλασσιές οι χάντρες, Γοργόνες και μάγκες και πολλές άλλες. Σε μερικές από αυτές έγραψε ο ίδιος το σενάριο γιατί το όραμά του ήταν ο κινηματογράφος να γίνει πολύχρωμος, μουσικός, λαϊκός αλλά και διεισδυτικός στην πραγματικότητα εκείνης της εποχής.
Η σκληρή κριτική του Πλωρίτη
Παρά το γεγονός ότι η καριέρα του Δαλιανίδη εκείνη την εποχή βρισκόταν στο απώγειό της, δεν έλειψαν και εκείνες οι φορές που η δουλειά του βρέθηκε στο στόχαστρο της αυστηρής κριτικής – ιδιαίτερα όταν τόλμησε να αγγίξει κοινωνικά ευαίσθητα θέματα, όπως συνέβη με την ταινία Νόμος 4000 (1962).
Η συγκεκριμένη ταινία επιχειρούσε να φέρει στο φως το φαινόμενο της εφηβικής παραβατικότητας, το οποίο εκείνη την εποχή προκαλούσε ανησυχία στην ελληνική κοινωνία.
Ο Γιάννης Δαλιανίδης χρησιμοποίησε ως αφετηρία έναν πραγματικό νόμο της περιόδου, που προέβλεπε την διαπόμπευση των νεαρών που ασκούσαν βία κατά των καθηγητών τους – ένα θέμα που συνδύαζε πολιτικό, κοινωνικό και ηθικό φορτίο.
Κι ενώ η πρόθεση να καταπιαστεί με ένα τόσο «καυτό» ζήτημα ήταν αξιοπρόσεκτη, η εκτέλεση της ιδέας δεν τους έπεισε όλους. Ο κορυφαίος κριτικός κινηματογράφου της εποχής, ο Μάριος Πλωρίτης, γνωστός για τη διεισδυτική του ματιά και την αυστηρότητα της κριτικής του, θεώρησε πως ο Γιάννης Δαλιανίδης δεν προσέγγισε το όλο θέμα με την απαιτούμενη σοβαρότητα στην ταινία του. Για τον ίδιο, ο Νόμος 4000 φλέρταρε επικίνδυνα με την επιφάνεια, παραπαίοντας ανάμεσα στο μελόδραμα και την κωμωδία, χωρίς να εμβαθύνει στις πραγματικές διαστάσεις του προβλήματος.
Παρότι αναγνώρισε πως η ταινία είχε στιγμές ζωντανές και σκηνοθετημένες με ρυθμό και παρατηρητικότητα, ο Μάριος Πλωρίτης με την κριτική που είχε γράψει στάθηκε επικριτικά απέναντι στον τρόπο που τα κοινωνικά ζητήματα μετατρέπονταν – όπως υποστήριξε – σε «εύπεπτο θέαμα», χάριν της εμπορικής επιτυχίας. Το βέβαιο είναι πως, είτε κανείς συμφωνεί είτε διαφωνεί με την προσέγγιση του Δαλιανίδη, ο Νόμος 4000 παραμένει μια από τις πλέον συζητημένες ταινίες της φιλμογραφίας του, ακριβώς γιατί τόλμησε να βάλει στο κάδρο ένα θέμα ταμπού για εκείνη την εποχή.
Στον αντίποδα το «Μαριχουάνα Stop!»: Το θεατρικό όνειρο που έγινε cult ταινία
Το καλοκαίρι του 1970, ο Γιάννης Δαλιανίδης έκανε πραγματικότητα ένα παιδικό του όνειρο: να γράψει και να σκηνοθετήσει ένα αυθεντικό μουσικό έργο για το θέατρο. Το αποτέλεσμα ήταν το Μαριχουάνα Stop!, μια τολμηρή, σατιρική ματιά στην εποχή της αντικουλτούρας, των χίπις, του ροκ και του παγκόσμιου αιτήματος για ειρήνη και ελευθερία.
Η υπόθεση περιστρέφεται γύρω από τρία ξαδέλφια που κληρονομούν ένα αρχοντικό στην Πλάκα και μπλέκονται σε έναν ιστό παρεξηγήσεων, ερώτων και «σκανδάλων». Κεντρικός ήρωας ο Ιπποκράτης, η μοδίστρα που τον αγαπά, ο μεσίτης-γόης, μια μυστηριώδης πλούσια γυναίκα, και φυσικά, ο Τόλης Βοσκόπουλος ως ο… εαυτός του!
Η θεατρική παράσταση ανέβηκε στο θέατρο Μπουρνέλλη, με πρωταγωνιστές την Ελένη Ανουσάκη, τη Νίτσα Μαρούδα, τη Μιράντα Ζαφειροπούλου, τον Γιώργο Πάντζα, τον Χρόνη Εξαρχάκο και για πρώτη φορά στο θέατρο, τη Ζωή Λάσκαρη. Η είσοδός της στη σκηνή μέσα από ένα κινηματογραφικό πλάνο που μετατρεπόταν σε αεροπλάνο ήταν μια από τις πιο ευρηματικές στιγμές της παράστασης.
Στο πλευρό του Δαλιανίδη, οι σταθεροί του συνεργάτες: ο Μίμης Πλέσσας στη μουσική, ο Λευτέρης Παπαδόπουλος στους στίχους και ο Βαγγέλης Σειληνός στις χορογραφίες.
Η επιτυχία στο θέατρο οδήγησε γρήγορα τη μεταφορά του έργου στον κινηματογράφο από τη Φίνος Φιλμ. Η ταινία προβλήθηκε τον Μάρτιο του 1971, σημειώνοντας μεγάλη εισπρακτική επιτυχία με πάνω από 300.000 εισιτήρια, ενώ η Μάρθα Καραγιάννη αντικατέστησε τη Νίτσα Μαρούδα στον ρόλο της «Δέσποινας».
Η παρουσία του Τόλη Βοσκόπουλου, τότε στο απόγειο της δόξας του, χάρισε στην ταινία τη λάμψη που της άξιζε. Το Μαριχουάνα Stop! αποτέλεσε σταθμό τόσο για το ίδιο το ελληνικό μιούζικαλ όσο και για τον Γιάννη Δαλιανίδη, που απέδειξε πως μπορούσε να φέρει τη σύγχρονη θεματολογία στο λαϊκό θέατρο με χιούμορ, ρυθμό και ευαισθησία. Μισό αιώνα –και βάλε– μετά, το έργο παραμένει ένα πολιτιστικό αποτύπωμα της εποχής, με διαχρονικές μουσικές, μια νότα αισιοδοξίας και τη γνωστή ατάκα να αντηχεί: «Μα τίποτα δεν άλλαξε… κι ακόμα αγαπάμε!».
Ο Δαλιανίδης του Ρετιρέ
Παράλληλα με τον κινηματογράφο, ο Γιάννης Δαλιανίδης δημιούργησε τηλεοπτικές σειρές που αγαπήθηκαν από το κοινό. Λούνα Παρκ, Τα λιονταράκια του κυρ‑Ηλία, Ρετιρέ, Οι μικρομεσαίοι… Σειρές που έγιναν μέρος της καθημερινής ζωής, αντανακλώντας αλλαγές στην ελληνική κοινωνία, κάτι που αποτέλεσε, όπως αποδείχτηκε, το μυστικό της επιτυχίας τους.
Και μπορεί το Λούνα Παρκ να ήταν μία σειρά-καινοτομία της εποχής, όμως το Ρετιρέ ήταν εκείνο που κατάφερε, ακόμα και εν έτει 2025 να κερδίζει το τηλεοπτικό κοινό, νεότερων γενιών.
Δείτε αυτή τη δημοσίευση στο Instagram.
Η θρυλική σειρά, ξεκίνησε να προβάλλεται το 1990 στο Mega, και μέσα σε δύο σεζόν κατόρθωσε να φτάσει τα 84 επεισόδια, με χαρακτήρες και ατάκες που πέρασαν στο συλλογικό τηλεοπτικό υποσυνείδητο. Αν και το σχέδιο ήταν να συνεχιστεί και για τρίτη χρονιά, τα πράγματα δεν εξελίχθηκαν όπως αναμενόταν. Ενώ όλα έδειχναν ότι η σειρά είχε εξασφαλίσει την παρουσία της και την επόμενη τηλεοπτική σεζόν (1992-1993), μια απροσδόκητη εξέλιξη ανέτρεψε τα πάντα. Σύμφωνα με πληροφορίες που έγιναν γνωστές αρκετά χρόνια αργότερα, δύο από τις βασικές πρωταγωνίστριες ζήτησαν διπλασιασμό της αμοιβής τους για να συνεχίσουν. Η απαίτηση αυτή εξόργισε τον Δαλιανίδη, ο οποίος αποφάσισε να διακόψει οριστικά το Ρετιρέ και να ξεκινήσει από την αρχή με μια νέα σειρά, τους Μικρομεσαίους –μια παραγωγή με παρόμοια θεματολογία και αρκετούς κοινούς ηθοποιούς, που όμως δεν κατάφερε να κάνει την ίδια επιτυχία.
Η απόφαση του δημιουργού να σταματήσει απότομα το Ρετιρέ άφησε τη σειρά χωρίς κανονικό φινάλε. Το τελευταίο επεισόδιο της δεύτερης σεζόν ολοκληρώθηκε χωρίς να δίνονται απαντήσεις σε πολλά ερωτήματα που είχαν δημιουργηθεί στην πορεία της πλοκής, δημιουργώντας αίσθηση «εκκρεμότητας» στο κοινό. Ωστόσο, η πορεία του Ρετιρέ δεν σταμάτησε εκεί. Αντιθέτως, άρχισε μια δεύτερη ζωή μέσα από τις επαναλήψεις, που προβάλλονταν σχεδόν κάθε χρόνο από το 1994 και μετά. Το φαινόμενο αυτό έκανε τη σειρά αντικείμενο λατρείας, αλλά και ειρωνείας, μετατρέποντάς τη σταδιακά σε καλτ τηλεοπτικό φαινόμενο. Ιστολόγια, αφιερώματα και memes τη θυμούνται συχνά –άλλοτε με νοσταλγία και άλλοτε με χιούμορ.
Παρά τα χρόνια που πέρασαν, το Ρετιρέ συνεχίζει να συζητιέται, όχι μόνο για το περιεχόμενό του, αλλά και για το παρασκήνιο της απότομης διακοπής του, που παραμένει μέχρι και σήμερα μισοφωτισμένο από φήμες, αφού τα ονόματα των ηθοποιών που ζήτησαν τις υπερβολικές αυξήσεις δεν αποκαλύφθηκαν ποτέ επίσημα.
Πάντως, ο Γιάννης Δαλιανίδης αναγνωρίστηκε και ως κορυφαίος δημιουργός και στην τηλεόραση.
Επιπλέον, το 2002, στο Φεστιβάλ της Θεσσαλονίκης, τιμήθηκε για τη συνολική προσφορά του και ήταν μια δικαίωση από εκείνους που τον αγάπησαν ως δημιουργό.
Στην τελευταία του συνέντευξη, λίγα χρόνια πριν φύγει από τη ζωή σε ηλικία 87 ετών, είχε μιλήσει με αφοπλιστική ειλικρίνεια για όσα έζησε, όσα έκρυψε και όσα άφησε πίσω του.
«Αλίμονο αν σταματήσει να ονειρεύεται ο δημιουργός. Πέθανε»
Παρά την τεράστια φιλμογραφία του, ο Γιάννης Δαλιανίδης δεν θεώρησε ποτέ ότι ολοκλήρωσε το έργο του. Αντίθετα: «Ο δημιουργός πάντα ονειρεύεται. Αλίμονο αν σταματήσει να ονειρεύεται. Πέθανε» είχε πει.
Ήταν, όπως έλεγε, παιδί του πολέμου. Έφηβος μέσα στις φλόγες της Ευρώπης, με μια βαθιά δίψα για ζωή και σινεμά, διέσχισε τη γηραιά ήπειρο για να φτάσει στη Βιέννη των στούντιο. Βίωσε στρατόπεδα συγκέντρωσης, εξορίες και τον θάνατο να παραμόνευε παντού. Και παρ’ όλα αυτά, όταν γύριζε ταινίες, επέλεγε τη λάμψη αντί για το σκοτάδι. «Επειδή ήταν τόσο δύσκολες οι εποχές, εγώ ήθελα να διασκεδάσω τον κόσμο», εξηγούσε.
Αρνήθηκε να παρουσιάσει την ασχήμια, όχι από άγνοια, αλλά από συνειδητή επιλογή: «Ήθελα πάντα να είμαι ο άνθρωπος της διπλανής πόρτας, που είχε να πει μόνο ευχάριστα πράγματα».
Ο λαϊκός σκηνοθέτης που δίχασε την κριτική
Παρά τη μαζική αποδοχή του κοινού, ο Δαλιανίδης δεν απολάμβανε πάντα την ίδια αποδοχή από τους κριτικούς του θεάματος. Ο ίδιος, χωρίς πίκρα, παραδεχόταν: «Μας έκριναν υπερβολικά αυστηρά, σχεδόν παράλογα. Μα εγώ ήθελα να διασκεδάσω τον κόσμο. Εγώ καλλιέργησα ένα συγκεκριμένο είδος. Το έκανα καλά ή κακά; Εκεί έπρεπε να κριθώ».
Πράγματι, οι ταινίες του, από τον Κατήφορο και το Ραντεβού στον Αέρα, ως τα μιούζικαλ που ανέδειξαν τη Βλαχοπούλου, τη Λάσκαρη, τον Παπαμιχαήλ, τον Βουτσά και τόσους άλλους, αποτελούν έναν καθρέφτη της ελληνικής κοινωνίας εκείνης της εποχής που, μέσα από την υπερβολή, το χιούμορ και τη μουσική, κατάφερε να γιατρέψει πληγές.
«Η μητέρα μου με αγάπησε όσο κανένας άλλος»
Μιλώντας για την προσωπική του ζωή, στην ίδια συνέντευξη αποκάλυπτε μία και μόνη στιγμή απόλυτης μοναξιάς: τον θάνατο της μητέρας του. «Ήμουν υιοθετημένος, αλλά αυτή η γυναίκα με λάτρεψε. Όταν πέθανε, διαπίστωσα ότι κανένας άλλος άνθρωπος δεν με αγάπησε τόσο» είχε παραδεχτεί με πόνο ψυχής.
Είχε επίγνωση της μοναξιάς του καλλιτέχνη, της απομόνωσης που έρχεται όταν σβήσουν τα φώτα: «Όταν έχεις κάποια δύναμη, είναι όλοι γύρω σου. Όταν σταματήσεις να την έχεις, απομακρύνονται όλοι» έλεγε.
Ακόμη και τότε όμως, δεν ένιωθε πικρία, μόνο κατανόηση. Και ίσως, μια ήσυχη υπερηφάνεια που πρόλαβε να πει τις ιστορίες του, με τον τρόπο που ήξερε.
Η ταινία που δεν είδαμε ποτέ
Μεταξύ των πιο οδυνηρών απωλειών του έργου του ήταν και η μυστηριώδης εξαφάνιση της τελευταίας ταινίας που γύρισε για τη Φίνος Φιλμ –μια φιλόδοξη, ποιητική, τολμηρή ταινία, που ποτέ δεν είδαμε.
«Εξαφανίστηκε, εξαερώθηκε. Σαν να μην είχε γυριστεί ποτέ. Όσοι πρόλαβαν να τη δουν την έβρισκαν αισθητική. Ο Κούνδουρος την αποκάλεσε “αναπάντεχη έκπληξη”» είχε πει ο ίδιος ο Γιάννης Δαλιανίδης.
Ήταν, κατά έναν τρόπο, η ταινία που έκλεισε τον κύκλο, χωρίς όμως, να βγει ποτέ στο πανί.
Ο Γιάννης Δαλιανίδης δεν υπήρξε «ήρωας» της Τέχνης και δεν τον ενδιέφερε να καταγραφεί έτσι. Ήταν ένας σκηνοθέτης που δεν επιδίωξε διεθνή καριέρα, που δεν ζήλεψε τους άλλους, που πίστεψε στο λαϊκό συναίσθημα και στο χιούμορ, που μας έκανε να δούμε τη ζωή πιο ανάλαφρα, ακόμα και στις πιο δύσκολες δεκαετίες της σύγχρονης Ελλάδας.
«Ήμουν φτιαγμένος για τις ταινίες που έκανα. Από μικρός αυτό ήθελα: να λέω ιστορίες με τις οποίες να περνάει καλά ο κόσμος.»
Και κάπως έτσι, 15 χρόνια μετά, συνεχίζουμε να βλέπουμε αυτές τις ταινίες, να γελάμε, να συγκινούμαστε, να χορεύουμε με τις μουσικές τους και να χαμογελάμε με τις ατάκες τους.
Γιατί, όπως είπε και ο ίδιος στο τέλος: «Πάντα ο κόσμος θα θέλει να δει την ιστορία ενός που αγάπησε μία…»
Αιώνια έφηβος, αθεράπευτα αισιόδοξος. Και πάντα… πίσω από μια κάμερα που έβλεπε τον κόσμο λίγο πιο φωτεινό. Τον Οκτώβριο του 2010, στις 16, ο Γιάννης Δαλιανίδης έφυγε σε ηλικία 87 ετών. Αλλά η κάμερά του δεν έσβησε. Οι ταινίες, τα τραγούδια, το γέλιο και η μουσική παραμένουν ζωντανά. Ο σκηνοθέτης που ονειρευόταν τη Βιέννη, που πέρασε από τα στρατόπεδα, που κατέκτησε τη μεγάλη οθόνη με ποπ, μιούζικαλ και μυαλό, άφησε πίσω του έναν θησαυρό που θα απολαμβάνουν γενιές και γενιές στο μέλλον.
Κάλλια Λαμπροπούλου
