Πρωτοχρονιάτικα ήθη και έθιμα των Αρμενίων

Από όλες τις γιορτές του χρόνου, οι πρωτοχρονιάτικες είναι οι πιο αγαπημένες. Με τα μηνύματα της αγάπης και της γενναιοδωρίας που τις χαρακτηρίζουν, ζεσταίνουν τις καρδιές μας. Φεύγοντας μας αφήνουν όμορφες αναμνήσεις, και –το σημαντικότερο– την ελπίδα πραγματοποίησης των ευχών μας. Οι Αρμένιοι της διασποράς, σεβόμενοι τις παραδόσεις της κάθε χώρας όπου κατοικούν, πρόσθεσαν κι ένα μεγάλο μέρος των εθίμων που κληρονόμησαν από την πατρίδα τους.

Θα κάνουμε μια μικρή αναφορά σε μερικά από τα έθιμα των προγόνων μας που έχουν ρίζες αιώνων.

Πρωτοχρονιά
Στο παλιό αρμενικό ημερολόγιο η πρώτη μέρα του χρόνου ονομαζόταν «Ναβασάρτ», από το νάβα=νέος και σαρίτα=χρονιά, και εορταζόταν στις αρχές του Αυγούστου στην ύπαιθρο με χορούς, τραγούδια, ιπποδρομίες και παιχνίδια, ως έκφραση ευγνωμοσύνης για την καλή συγκομιδή. 

(Φωτ.: stthomasarmenianchurch.com)

Στο πέρασμα του χρόνου ο δημόσιος χαρακτήρας των εορτών σταμάτησε και ο κόσμος άρχισε να γιορτάζει την Πρωτοχρονιά στο σπίτι με την οικογένειά του. Η δημιουργία του Ιουλιανού Ημερολογίου από τον αυτοκράτορα Ιούλιο Καίσαρα καθιέρωσε ως Πρωτοχρονιά την 1η Ιανουαρίου.

Στην αρμενική γλώσσα το «Ναβασάρτ» έδωσε τη θέση του στο «Γκαγάντ», που σημαίνει «καλώ την έλευση του νέου έτους».

Το τραπέζι των εορτών
Στο πρωτοχρονιάτικο τραπέζι υπήρχαν επτά είδη κυρίως γευμάτων, που συνήθως περιλάμβαναν αποξηραμένα φρούτα και ξηρούς καρπούς (όπως σταφίδες, σύκα, φουντούκια, ρόδια, αμύγδαλα, φιστίκια, χουρμάδες). Τα γεύματα που σέρβιραν ήταν το «χαρισά», ντολμά, σούπες, «τοπίκ» (ζυμωμένες μπαλίτσες με καρύδια και ρεβίθια), «γκοργκόρ» (είδος πιλαφιού), παγάρτς και μπουρεκάκια. Για ποτά είχαν κρασί και ούζο, ενώ από γλυκά τα «ανουσαμπούρ», «ποκέγ» και «γκατά».

Το κύριο τελετουργικό φαγητό της Πρωτοχρονιάς ήταν το «γκοργκόντ» ή αλλιώς το «κεασγκάν». Στις περιοχές του Ερεβάν το ονόμαζαν «χαρισά» (φαγητό με σιτάρι και κρέας). Όταν μαγείρευαν το «χαρισά» δεν το ανακάτευαν με την κουτάλα, παρά μόνο το άφηναν σε χαμηλή φωτιά, γιατί λεγόταν ότι έτσι η χρονιά θα κυλούσε ομαλά και χωρίς εμπόδια. Όλη η οικογένεια μαζευόταν γύρω από το τραπέζι, το οποίο ήταν στολισμένο με κεριά. Ο γηραιότερος του σπιτιού έκανε πρόποση για καλή χρονιά, ευχόταν να πραγματοποιηθούν οι ευχές όλων και στη συνέχεια η οικογένεια γευμάτιζε.

Με το πέρασμα των ετών η Πρωτοχρονιά έγινε χριστιανική γιορτή και συνδέθηκε με τη γέννηση του Χριστού. Η Εκκλησία περιόρισε τις κοσμικές συγκεντρώσεις και καθιερώθηκε η νηστεία με λαδερά φαγητά και όσπρια.

Τις ημέρες των εορτών, το έθιμο να φτιάχνουν ένα γλυκό, το «ανουσαμπούρ», το οποίο στόλιζε το αρμενικό τραπέζι, υφίσταται μέχρι και σήμερα. Ένα γλυκό παραδοσιακό, μαγειρεμένο με σιτάρι, αποξηραμένα φρούτα και ξηρούς καρπούς. Οι πρόγονοι, όταν έκαναν επισκέψεις, πήγαιναν το γλυκό αυτό για δώρο, ενώ όταν είχαν επισκέπτες στα σπίτια τους, ο γηραιότερος του σπιτιού πρόσφερε για δώρο κόκκινο μήλο μέσα στο οποίο έβαζαν χρήματα, ή προσέφεραν ψωμάκια με μορφές ανθρώπων.

Παρασκευή παραδοσιακών ψωμιών
Στις 31 Δεκεμβρίου, σε κάθε σπίτι, ζύμωναν ψωμί σε μεγάλες ποσότητες, το οποίο συμβόλιζε την αφθονία. Το ονόμαζαν «το ψωμί του νέου έτους». Οι Αρμένιοι πρόγονοι ζύμωναν και το «ψωμί της χρονιάς» (ένα επίπεδο ψωμί με γεύση τσουρεκιού), πάνω στο οποίο έβαζαν σταφίδες και καρύδια. Από πάνω έφτιαχναν έναν σταυρό με λωρίδες και χάραζαν το νούμερο της χρονιάς. Πολλές φορές πάνω στο ψωμί απεικόνιζαν ουράνια σώματα: τον ήλιο, το φεγγάρι, τα άστρα – σύμβολα από προχριστιανικά χρόνια.

Μέσα στο ψωμί έβαζαν ένα κέρμα και όποιος το κέρδιζε γινόταν ο τυχερός της οικογένειας και η οικογενειακή ευτυχία αναμενόταν από αυτόν.

Υπήρχαν κι άλλα είδη ψωμιών που ζύμωναν οι νοικοκυρές. Ψωμιά σε σχέδιο ψαλιδιού με την ευχή να ξορκίσουν το κακό, και άλλα σε σχήμα πουγκιού με την ευχή να έρθει η ευτυχία. Το πουγκί ήταν σημάδι ότι το νέο έτος θα έφερνε λεφτά, οι αγελάδες θα έδιναν άφθονο γάλα, τα ζώα θα ήταν υγιή και οι σιταποθήκες γεμάτες. Επίσης, υπήρχε το έθιμο να φτιάχνουν γλυκά ψωμιά σε σχήμα ανθρώπων ή γεωργικών μηχανημάτων, πασπαλισμένα με σιτάρι, κριθάρι, σουσάμι και κάνναβη, για να υπάρχει αφθονία σιτηρών. Ακόμα και σήμερα, την περίοδο των εορτών, σε πολλά μέρη του κόσμου παρασκευάζονται παρεμφερή ζυμώματα και πίτες τα οποία πασπαλίζονται με σουσάμι.

Έθιμα υδάτων σε διάφορες περιοχές της Αρμενίας
Σε κάποια χωριά υπήρχε το έθιμο ότι το βράδυ της Πρωτοχρονιάς, στις 12 τη νύχτα, τα νερά των ποταμών σταματούσαν να κυλούν για ένα δευτερόλεπτο. Όποιος τύχαινε να περνάει εκείνη τη στιγμή από εκεί και ζητούσε μια επιθυμία από τον Θεό, αυτή η επιθυμία θα πραγματοποιούνταν. Στην περίπτωση που έπινε από αυτό το νερό, θα πλούτιζε. Οι γυναίκες είχαν το έθιμο να γεμίζουν τις πηγές με σπόρους σιτηρών έτσι ώστε το νέο έτος να φέρει αφθονία, και κάποιοι έριχναν στα ποτάμια ψωμιά που απεικόνιζαν φιγούρες ανθρώπων και ήταν συνδεδεμένα με το κακό στοιχείο, ώστε να φύγει το κακό και η δυστυχία. Όλες αυτές οι τελετουργίες των υδάτων άφησαν κάποια ελάχιστα απομεινάρια, τα οποία τα τηρεί μέχρι σήμερα η Αρμενική Εκκλησία.

Κατά τη διάρκεια της λειτουργίας των Χριστουγέννων και της Βάπτισης, ο ιερέας ευλογεί το νερό και οι πιστοί παίρνουν το αγιασμένο νερό στα σπίτια τους.

Το δέντρο των Χριστουγέννων
Η ιστορία του χριστουγεννιάτικου δέντρου μπορεί να αναζητηθεί στα ειδωλολατρικά έθιμα της λατρείας των δέντρων. Οι Αρμένιοι τα δέντρα «σοσί», «παρντίν» και «γεγεβίν» τα θεωρούσαν δέντρα αιώνιας ζωής τα οποία συμβόλιζαν τη λατρεία της φύσης, την ευημερία και την αφθονία. Στόλιζαν τα κλαδιά του χριστουγεννιάτικου δέντρου με μήλα, ρόδια και βελανίδια. Επίσης κρεμούσαν κόκκινες κορδέλες, όπου το κόκκινο συμβόλιζε τον ήλιο και την άνθηση, με την ευχή ότι οι κόκκινες, οι χαρούμενες και οι τυχερές μέρες θα είναι πολλές, όπως επίσης και διάφορα χρωματιστά υφάσματα κάνοντας ευχές για υγεία, ευημερία και ειρήνη.

Κάλαντα – δώρα
Το βράδυ της Πρωτοχρονιάς μικρά παιδιά περιφέρονταν από σπίτι σε σπίτι, και τραγουδώντας γιορτινά τραγούδια, περίμεναν δώρα. Έδεναν με σκοινί τις μακριές και πλεκτές κάλτσες τους, τις οποίες τις κατέβαζαν από τις καμινάδες στα σπίτια. Οι σπιτονοικοκυρές με μεγάλη χαρά γέμιζαν τις κάλτσες. Τα παιδιά, με προσμονή, περίμεναν να λάβουν τα φαγώσιμα και ζαχαρωτά τους: « Δώστε σταφίδες να ισιώσω τα δόντια μου, δώστε καρύδια για να τα βάλω στο μέτωπό μου, δώστε ζάχαρη για να πιω τσάι, δώστε φουντούκια για να χαρεί η καρδιά μου».

Το ίδιο βράδυ οι Αρμένιοι νέοι, τραγουδώντας και χορεύοντας, χτυπούσαν τα κουδούνια για να λάβουν τα πρωτοχρονιάτικα δώρα τους.

Σε κάποια μέρη της Αρμενίας, την ημέρα των Χριστουγέννων, στις 6 Ιανουαρίου, μετά την εκκλησιαστική λειτουργία, οι μαθητές μαζί με τον δάσκαλό τους επισκέπτονταν τα σπίτια για να τραγουδήσουν τα αρμενικά κάλαντα. Κατέβαζαν από τις καμινάδες και τις ταράτσες τις τσάντες τους και ξεκινούσαν να τραγουδάνε τα αρμενικά κάλαντα, το «Αβεντίς». Οι νοικοκυρές γέμιζαν τις τσάντες των παιδιών με αυγά, βούτυρο και καβουρμά.

Ευχές
Από παλιά, οι άνθρωποι πίστευαν ότι η ευχή που θα ειπωθεί την Πρωτοχρονιά θα πραγματοποιηθεί ή θα ισχύει για όλη τη χρονιά. Το βράδυ της Πρωτοχρονιάς ο γηραιότερος έκανε την πρόποση, ευλογούσε το τραπέζι και μοίραζε ευχές, και ζητούσε από τους παρευρισκόμενους του σπιτιού, μαζί με το πρώτο ποτήρι, να δοκιμάσουν και μέλι. Η ευχή αυτή είναι ένα είδος προσευχής, η οποία απευθύνεται στο Θεό.

Στην πόλη Βαν έλεγαν την ευχή «να γευτούμε γλυκό μέλι για να συζητάμε γλυκά μέσα στο χρόνο, να ακούμε γλυκά και να συμπεριφερόμαστε γλυκά».

Και στην Κιλικία έλεγαν «αλληλούια, αλληλούια, έφυγε ο παλιός χρόνος κι έρχεται ο καινούριος, ας αποχαιρετήσουμε το παλιό έτος με χαρά, για το νέο έτος προετοιμαστείτε, ζητήστε ό,τι θέλετε και η επιθυμία όλων θα πραγματοποιηθεί, να μείνετε απονήρευτοι».

Σε κάποιες περιοχές το πρωί της Πρωτοχρονιάς ο κόσμος πήγαινε στην εκκλησία για να παρακολουθήσει την πρώτη λειτουργία της χρονιάς. Επέστρεφαν στα σπίτια τους, αντάλλασσαν ευχές και ευλογούσαν τα ζώα και τα πουλερικά τους. Υπήρχε επίσης το έθιμο να επισκέπτονται τον ιερέα τους πηγαίνοντάς του όσπρια ή σούπες ή τηγανητά ψωμάκια ή χαλβά, και ευχόμενοι χρόνια πολλά.

Πρωτοχρονιάτικα έθιμα, παραδόσεις και προκαταλήψεις
Η καθαριότητα του σπιτιού ήταν σημαντική, όπως επίσης και η κάθαρση της ψυχής και του σώματος. Πίστευαν ότι η κάθαρση της ψυχής θα είναι η λύτρωσή τους. Σε περίπτωση που ανάμεσα στα μέλη των οικογενειών είχαν γίνει παρεξηγήσεις, λύνανε τις διαφορές τους.

Οι πρόγονοί μας πίστευαν ότι η χρονιά θα ήταν επιτυχημένη και ο χειμώνας σύντομος, εάν η Πρωτοχρονιά δεν έπεφτε Τετάρτη ή Παρασκευή.

Τα μεσάνυχτα ηχούσαν οι καμπάνες της εκκλησίας, ακολουθούσε καταιγισμός πυροτεχνημάτων και οι χωρικοί άνοιγαν την πόρτα για να διώξουν το κακό και να υποδεχτούν τα καλά του νέου έτους. Επίσης, κατά τη διάρκεια της νύχτας οι γονείς άφηναν ξάγρυπνα τα παιδιά τους, ακόμα και τα μωρά τους, γιατί ο μύθος έλεγε ότι εκείνη τη νύχτα τα σκιάχτρα γυρνάνε από σπίτι σε σπίτι και κλέβουν τα μωρά.

Ετοίμαζαν πλουσιοπάροχα τραπέζια, περίμεναν καλεσμένους, αντάλλασσαν ευχές και δώρα.

• Πηγή: Σογίκ Νταντογιάν / περ. Αρμενικά 91 (Οκτ.-Δεκ. 2016).