Η φτώχεια και η πείνα ταλάνιζαν τη συντριπτική πλειοψηφία των Πόντιων προσφύγων στη Θεσσαλονίκη στα δύσκολα χρόνια του Μεσοπολέμου. Το κυνήγι του μεροκάματου, για να επιβιώσουν οι ίδιοι και οι οικογένειές τους, αποτελούσε καθημερινή και πολύωρη απασχόληση για τους πρόσφυγες, με αυτονόητη συνέπεια την παραμέληση των όποιων πνευματικών ενασχολήσεων.
Ανάμεσά τους, ωστόσο, υπήρχαν και αρκετοί μορφωμένοι άνθρωποι (γιατροί, μεγαλέμποροι κτλ.), που διέθεταν μια σχετική οικονομική ευρωστία και οι οποίοι «διψούσαν» για πνευματικά και πολιτιστικά ενδιαφέροντα. Στο μυαλό του γνωστού Πόντιου γιατρού Θεοφύλακτου Θεοφυλάκτου γεννήθηκε η ιδέα για την εύρεση μιας εστίας όπου οι πνευματικοί Πόντιοι της Θεσσαλονίκης θα μπορούσαν να συγκεντρώνονται και να ανταλλάσσουν απόψεις.
Ο Θεοφυλάκτου ξεκίνησε κάποιες επαφές και στις 2 Μαΐου του 1933, στη συμβολή των οδών Βενιζέλου και Εγνατία, στο κέντρο της Θεσσαλονίκης, δημιουργήθηκε η «Κοινωνική και Μορφωτική Λέσχη των εκ Πόντου, Καυκάσου και Ρωσίας». Η σημερινή Εύξεινος Λέσχη Θεσσαλονίκης, η οποία για πάνω από οκτώ δεκαετίες έχει προσφέρει τα μέγιστα στον ποντιακό ελληνισμό της συμπρωτεύουσας και όχι μόνο, και χαρακτηρίστηκε από τον μεγάλο Θεσσαλονικιό άνθρωπο του πνεύματος Γιώργο Ιωάννου ως «πραγματική Ακαδημία της Ελλάδος».
«Το νεοσύστατο τότε σωματείο είχε αποστασιοποιηθεί από τις διεκδικήσεις για την αποκατάσταση των προσφύγων και τα προβλήματα του προσφυγικού ελληνισμού. Είχε εστιάσει κυρίως στην πολιτισμική και πνευματική δουλειά. Ήταν το δεύτερο ποντιακό σωματείο που είχε γίνει στη Θεσσαλονίκη, αφού προϋπήρχε ο Σύλλογος Καυκασίων Καλαμαριάς “Προμηθέας”», λέει o πρώην πρόεδρος (2008-2013) της Ευξείνου Λέσχης Θεσσαλονίκης Κωνσταντίνος Αποστολίδης, ο οποίος αφιέρωσε μεγάλο μέρος της ζωής του σ’ αυτήν και ξετυλίγει την ιστορία της στο pontos-news.gr.
Κατά τον Κ. Αποστολίδη, ο Θεοφύλακτος Θεοφυλάκτου μπορεί να ήταν ο εμπνευστής και πρωταγωνιστής στην ίδρυση της Ευξείνου Λέσχης Θεσσαλονίκης, ωστόσο είχε δίπλα του πολλούς άξιους συμπαραστάτες, όπως ο Αντώνης Τερζόπουλος που ήταν ανώτατος υπάλληλος σε υπουργείο και έγραψε το ιστορικό της ίδρυσης της λέσχης, οι αδερφοί Χαριτάντη που ήταν καθηγητές πανεπιστημίου, ο γνωστός έμπορος Πισαλίδης, οι Τσαλιγοπουλαίοι, οι Μουζενιδαίοι, οι αδερφοί Παππά, ο Αριστείδης Ιωαννίδης και άλλοι.
«Δίπλα σε όλους αυτούς ήταν πάντοτε και ο Λεωνίδας Ιασονίδης [φωτ. δεξιά]. Μπορεί να μην ήταν από τους συνιδρυτές της λέσχης, ωστόσο ήταν ο άνθρωπος που την στήριξε σε οτιδήποτε. Ο Λεωνίδας Ιασονίδης παρέδωσε στην Εύξεινο Λέσχη Θεσσαλονίκης το αρχείο της Δημοκρατίας του Πόντου, έκανε αγώνες για την ίδρυση ορφανοτροφείου από αυτήν, και την εφοδίαζε συνεχώς με βιβλία. Με τη σειρά της η Εύξεινος Λέσχη μοίραζε τα αντίτυπά τους σε άλλα ποντιακά σωματεία», λέει ο πρώην πρόεδρος.
Η περίοδος Θεοφυλάκτου και το Λαϊκό Πανεπιστήμιο
Σύμφωνα με τον Κ. Αποστολίδη, ήταν ιδιαίτερα σημαντική η περίοδος προεδρίας του Θ. Θεοφυλάκτου. Η θητεία του σηματοδότησε τη σύναψη ιδιαίτερα αγαστών σχέσεων μεταξύ της Ευξείνου Λέσχης Θεσσαλονίκης και του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
«Το 1936 η λέσχη έγινε επίσημος συνομιλητής του πανεπιστημίου της Θεσσαλονίκης, με το οποίο απέκτησε ιδιαίτερα στενή συνεργασία. Μεγάλοι ακαδημαϊκοί όπως ο Στίλπων Κυριακίδης, ο Νικόλαος Ανδριώτης, ο νομοδιδάσκαλος Χαράλαμπος Φραγκίστας, ο Δημήτριος Καββάδας (αντιπρύτανης), ο Κωνσταντίνος Λιβαδάς, ο Μάξιμος Μαραβελάκης, ο Αντώνης Σιγάλας, ο Χρήστος Γαρδίκας και άλλοι, σε συνεργασία με τη διοίκηση της λέσχης, πρωτοστάτησαν στην ίδρυση Λαϊκού Πανεπιστημίου από την Εύξεινο Λέσχη Θεσσαλονίκης», λέει ο Κ. Αποστολίδης.
Μέχρι τη λειτουργία του Λαϊκού Πανεπιστημίου (εγκαινιάστηκε το 1939) τα μέλη και οι θαμώνες της λέσχης διάβαζαν στο εντευκτήριό της καθημερινά τις εφημερίδες της εποχής, λογοτεχνικά περιοδικά, και παρακολουθούσαν 4-5 διαλέξεις την εβδομάδα για διάφορα επιστημονικά και πνευματικά θέματα. Με την ίδρυση του Λαϊκού Πανεπιστημίου Πόντιοι και μη –τότε η Εύξεινος Λέσχη Θεσσαλονίκης δέχονταν ως μέλη της κι έναν περιορισμένο αριθμό μη Ποντίων– άρχισαν να παρακολουθούν μαθήματα από τους ακαδημαϊκούς.
Τα προαναφερθέντα είναι τμήμα των όσων με χαρά ανακοίνωσε ο Θεοφύλακτος Θεοφυλάκτου στο Διοικητικό Συμβούλιο της Ευξείνου Λέσχης Θεσσαλονίκης στις 10 Μαΐου 1939, με βάση το πρακτικό 111.
«Η δράση του Λαϊκού Πανεπιστημίου συνεχίστηκε μέχρι και τον Πόλεμο, και από τότε η σχέση της Ευξείνου Λέσχης και του Πανεπιστημίου της Θεσσαλονίκης έγινε σχεδόν πατρική. Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, ότι το πανεπιστήμιο μίσθωνε το εντευκτήριο της λέσχης, όταν εκείνη βρίσκονταν στην οδό Βενιζέλου. Το 1941 το πανεπιστήμιο έδινε ετήσιο ενοίκιο 50.000 δραχμών», είπε ο κ. Αποστολίδης. Σύμφωνα με τον ίδιο, κατά τη διάρκεια της Κατοχής, στις 4 Φεβρουαρίου 1944, το ΔΣ της λέσχης αποφάσισε να δωρίσει στο πανεπιστήμιο όλα τα οφειλόμενα μισθώματα.
Η Κατοχή
Ιδιαίτερα γνωστή για τη φιλαλληλία της έγινε η Εύξεινος Λέσχη Θεσσαλονίκης την περίοδο της Κατοχής –επί προεδρίας Θεοφυλάκτου–, αφού, σε συνεργασία με τον Ελληνικό Ερυθρό Σταυρό, βοήθησε χιλιάδες πεινασμένα παιδιά.
Ειδικότερα, σύμφωνα με τον Κ. Αποστολίδη, η λέσχη και ο Ερυθρός Σταυρός το 1941 προωθούν το σύστημα φιλοξενίας πεινασμένων παιδιών από οικονομικά ισχυρούς για μεσημεριανό φαγητό. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να μπουν οι βάσεις των παιδικών συσσιτίων. Παράλληλα, οι δύο φορείς τοποθετούν στα χωριά, σε ανάδοχες οικογένειες, 4.000-5.000 παιδιά. Να σημειωθεί ότι από τις οικογένειες που τα φιλοξενούσαν, το 90% ήταν ποντιακές.
Το 1942 η ΕΛΘ έστρεψε την προσοχή της στους ασθενείς απόρους. Οργάνωσε κεντρική επιτροπή και υποεπιτροπές κατά συνοικίες, διενήργησε εράνους και διέθεσε γιατρούς για επισκέψεις σε σπίτια ασθενών, ενώ, όποτε μπορούσε, μοίραζε και φάρμακα, γάλα ή άλλες τροφές. Την επόμενη χρονιά απέδωσε σε 266 οικογένειες υγιής τους ανθρώπους τους, διένειμε 250 φορεσιές σε φτωχόπαιδα της Καλαμαριάς και παρέδωσε 90 εκατ. δραχμές (από έρανο) σε βομβόπληκτους των Συκεών και της Νεάπολης.
Το 1944 ήταν το έτος της Εθνικής Αντίστασης για την Εύξεινο Λέσχη Θεσσαλονίκης. Είχε αποκτήσει τη φήμη οργάνωσης και ο κατακτητής, υπό το επιτελείο του Κισά Μπατζάκ, θέλησε να τη θέσει στη διάθεση των σκοπών του. «Ούτε χρήματα υπάρχουν, ούτε μέλη οριστικά, ούτε δυνατότητες» ήταν η περήφανη απάντηση της λέσχης στους ταγματασφαλίτες. Το Διοικητικό της Συμβούλιο δεν λύγισε ακόμη και όταν ο ίδιος ο Κισά Μπατζάκ έβαλε το περίστροφο στο μέτωπο του προέδρου.
Παιδικός σταθμός και οίκος σπουδαστή
Το 1953 οι ιδρυτές της λέσχης αποφάσισαν να δημιουργήσουν παιδικό σταθμό για την εργαζόμενη μητέρα. Συγκέντρωσαν χρήματα από Πόντιους από ολόκληρο τον κόσμο και δημιουργήθηκε ο σταθμός για 100 θέσεις. Εξοπλίστηκε, αλλά σύντομα παρουσιάστηκε αψιμαχία μεταξύ Ευξείνου Λέσχης και ελληνικής πολιτείας για το ποιος θα τον διοικεί. Με απόφαση της Γενικής Συνέλευσης της λέσχης ο παιδικός σταθμός παραδόθηκε στο κράτος.
Το 1957 δημιουργήθηκε το ιδιαιτέρως πρωτοποριακό για την εποχή οικοτροφείο για φοιτητές, το οποίο ονομάστηκε αρχικά Στέγη Σπουδαστού, στη συνέχεια Στέγη Ποντίου Απόρου Σπουδαστού και τελικά πήρε το 1973 το όνομα Στέγη Ακρίτα Σπουδαστού. Το οικοτροφείο στεγάστηκε αρχικά σε διάφορες οδούς του κέντρου της Θεσσαλονίκης, ώσπου το 1973 εγκαταστάθηκε σε ιδιόκτητο κτήριο της λέσχης, στην οδό Βασιλίσσης Όλγας 95.
«Η πρώτη συζήτηση για το οικοτροφείο έγινε στις 7 Μαΐου 1957, και μέχρι το τέλος του χρόνου πέρασαν από εκεί 22 σπουδαστές. Μέχρι το 1973 είχαν τριπλασιαστεί οι οικότροφοι. Οι σιτιζόμενοι έφτασαν τους 170, ενώ το βράδυ κοιμούνταν 90 άτομα. Αρκετές χιλιάδες φοιτητές πέρασαν από εκεί. Το οικοτροφείο έγινε επί προεδρίας Γιάννη Συμεωνίδη, ο οποίος ήταν υφηγητής Ιατρικής, και επί γενικού γραμματέα Χαράλαμπου Λυσαρίδη», είπε ο κ. Αποστολίδης.
Η Εύξεινος Λέσχη Θεσσαλονίκης πρωτοστάτησε μεταξύ του ποντιακού ελληνισμού και στο χώρο του πολιτισμού. Πριν από τον Πόλεμο ακόμα ο μέγας δάσκαλος του θεάτρου Νικόλαος Σπανίδης είχε δημιουργήσει τις πρώτες ποντιακές θεατρικές ομάδες. Το έργο του συνέχισε μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ο Φίλων Κτενίδης, ο οποίος ήταν για πολλά χρόνια εμπνευστής και καθοδηγητής των καλλιτεχνικών δρωμένων της λέσχης. Λίγο μετά τον Πόλεμο η Εύξεινος Λέσχη Θεσσαλονίκης διατηρούσε και ραδιοφωνική εκπομπή.
Στο τέλος της συζήτησης ο Κ. Αποστολίδης έκανε αναφορά και σε προέδρους της Ευξείνου Λέσχης Θεσσαλονίκης με πλούσια προσφορά και έργο.
Ειδικότερα, εκτός από τον Θεοφύλακτο Θεοφυλάκτου, ο Κ. Αποστολίδης αναφέρθηκε στον Αριστοτέλη Μουμτζίδη, ο οποίος ήταν γιατρός και επί των ημερών του η Εύξεινος Λέσχη Θεσσαλονίκης ανέπτυξε πλούσια πολιτιστική δράση μετά τον Πόλεμο, στον Θεόδωρο Ανδρεάδη που «σήκωσε ψηλά την ποντιακή υπόσταση απέναντι σε οποιαδήποτε αμφισβήτηση των αξιών του ποντιακού στοιχείου και επί προεδρίας του ξεκίνησε ο παιδικός σταθμός», στον Γιάννη Συμεωνίδη, ο οποίος έκανε τον οίκο του φοιτητή (αλλά και επί ημερών του, το 1979, κατασκευάστηκε το μνημείο του Πόντιου παπά και δάσκαλου στην πλατεία Αγίας Σοφίας), στον δικηγόρο Χαράλαμπο Κιαγχίδη, ο οποίος πρωταγωνίστησε στην αγορά των κεντρικών γραφείων της Ευξείνου Λέσχης (Λεωφόρος Νίκης 13) το 1966, και στον Γιώργο Παρχαρίδη, που επί των ημερών του έγιναν μεγάλες εκδηλώσεις το 1983 για τα 50 χρόνια από την ίδρυση της λέσχης και για τα 60 χρόνια από τον ξεριζωμό του ποντιακού ελληνισμού. Τέλος, επί Γιώργου Παρχαρίδη αγοράστηκε το οικόπεδο στην οδό Αδριανουπόλεως 5, στην Καλαμαριά, προκειμένου να στεγαστεί εκεί μουσείο.
Ρωμανός Κοντογιαννίδης
