Δεισιδαιμονίες και προλήψεις για την περίοδο της λοχείας από τον Εύξεινο Πόντο. Ιδιαίτερο λαογραφικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η περίοδος της λοχείας της νέας μητέρας στον Πόντο. Ακολουθούν δεισιδαιμονίες και προλήψεις από την Κερασούντα, την Ινέπολη και τη Ματσούκα.
Γράφει η Λένα Σαββίδου
Από τον πολύ πλούσιο κόσμο της λαογραφικής παράδοσης του Πόντου, ιδιαίτερο κομμάτι αποτελούν οι δεισιδαιμονίες και προλήψεις που άπτονται με τρόπους ζωής και δράσης που οι ρίζες τους χάνονται πίσω στους αιώνες, σε εποχές που ο άνθρωπος ζούσε κι ευημερούσε σε αγαστή συνεργασία με τη φύση μα και με έντονο φόβο απέναντι σε αυτήν. Από αυτές, η κατηγορία που αφορά την περίοδο της λοχείας της νέας μητέρας παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και δείχνει τόσο μέσα από το φόβο μην πάθουν κάτι μητέρα και παιδί όσο κι από τη φροντίδα που προσέφερε όλη η οικογένεια μα κι ο κοινωνικός περίγυρος στην λεχώνα και τη νέα ζωή που αυτή έφερε στον κόσμο, τη σπουδαιότητα που είχε η γέννηση ενός παιδιού στην Ποντιακή οικογένεια.
Λόγω του μεγάλου αριθμού των σχετικών καταγραφών είναι σχεδόν αδύνατο να παρουσιαστούν όλες κι από όλες τις περιοχές. Εξάλλου αυτή είναι και η ομορφιά της Ποντιακής Λαογραφίας, με κάθε περιοχή να έχει κάτι καινούργιο κι όμορφο να σου δείξει. Επέλεξα ενδεικτικά λοιπόν τρεις γνωστές μας περιοχές, την Κερασούντα, την Ινέπολη και τη Ματσούκα μα και πάλι από αυτές για το παρόν πόνημα, κρατήθηκε ένας μικρός αριθμός δεισιδαιμονιών και προλήψεων, ώστε να διαφυλαχτεί το ευανάγνωστο του άρθρου.
Προσωπικά θεωρώ πως ο σύγχρονος τρόπος ζωής μας έχει αποκόψει από αυτόν τον τόσο πλούσιο σε ομορφιά και γνώσεις κόσμο και πολλάκις έχει παγιδέψει το νέο ζευγάρι σε φόρμες ζωής που δεν συνεισφέρουν στην ευζωία του. Ειδικά το παράδειγμα της λοχείας είναι ενδεικτικό της στρέβλωσης που έχει υποστεί η ίδια η φύση της γυναίκας και το πέρασμα των ορίων που αφορούν την χειραφέτηση της. Η νέα μητέρα για να αποδείξει πως είναι αυτεξούσια κι αυτόνομη δεν κρατά πλέον την περίοδο ανάπαυσης των 40 ημερών. Σε αυτό συνηγορούν και οι αυξημένες υποχρεώσεις που της επιβάλλουν η εργασία της μα και ο απρόσωπος τρόπος της σύγχρονης αστικής ζωής, οπού πού να βρεθεί οικείος ή φίλος να συνεισφέρει στο νέο ζευγάρι. Σαφώς και η λεχώνα δεν είναι ένα άρρωστο άτομο, βρίσκεται όμως σε μία περίοδο ζωής τέτοια που χρειάζεται να δυναμώσει το σώμα της με ανάπαυση και καλή τροφή και να ανοίξει το πνεύμα και την καρδιά της για να επιτευχθεί το ομαλό δέσιμο του νέου μέλους με την οικογένεια. Όλα αυτά χρειάζονται χρόνο και δεν μπορούν να συντελεστούν με τη γυναίκα να έχει επιστρέψει στις προηγούμενες απαιτητικές φόρμες ζωής αμέσως μετά τη γέννα κι εντελώς μηχανικά μα και με περισσό άγχος να εκτελεί τα μητρικά της καθήκοντα. Είναι ενδεικτική η σύγκριση του πόσες νέες μητέρες σήμερα θηλάζουν τα παιδιά τους, με το πόσες τα θήλαζαν παλαιότερα, καθώς βέβαια δεν πρέπει να ξεχνάμε πως και ο χρόνος θηλασμού έχει πέσει κατακόρυφα αλλά και η ποιότητα του επίσης, με τη σύγχρονη μητέρα μαζί με το γάλα να ταΐζει στο παιδί και το άγχος της «του να τα προλάβει όλα και στην εντέλεια».
Ένα άλλο παράδειγμα είναι ο εγκλεισμός των 40 ημερών τόσο για την μητέρα όσο και για το βρέφος. Σήμερα αυτό έχει άρδην αλλάξει με νεογέννητα ασαράντιστα να βγαίνουν σε δημόσιους χώρους. Πανέμορφο θέαμα είναι η αλήθεια που πολύ γλυκά συναισθήματα ξεσηκώνει μα ας σκεφτούμε και λίγο αν ήσαν οι παλαιότεροι δεισιδαίμονες που δεν επέτρεπαν κάτι τέτοιο ή εμείς αμετροεπείς, που γνωρίζοντας πλέον κι επιστημονικά πως το βρέφος υπολείπεται αντισωμάτων, το εκθέτουμε σε τέτοιο κίνδυνο.
Μελετώντας τον κόσμο που μας κληροδότησαν οι παλαιότεροι έχουμε την ευκαιρία να δούμε τη ζωή μας μέσα από μία άλλη οπτική, κάτι που βεβαίως δεν σημαίνει πως αποδέχομαι άκριτα και γυρνώ πίσω το χρόνο μα ότι αποκτώ κίνητρο για βαθύτερη σκέψη και δυνατότητα μέσω αυτής να αναπροσαρμόσω και να ισορροπήσω τη ζωή μου με στόχευση την ευζωία μου.
Ας δούμε λοιπόν τώρα τι συνέβαινε στον Εύξεινο Πόντο κατά την περίοδο της λοχείας μέσα από τις δεισιδαιμονίες και τις προλήψεις.
Κερασούντα
Στην Κερασούντα, μόλις η μαμή ξεγεννούσε το μωρό και γινόταν το «φαλοκόψιμον», η κοπή και η περίδεση του ομφαλού δηλαδή, της δινόταν αντίδωρο ένα καρβέλι ψωμί. Το ψωμί το τοποθετούσαν στο κεφάλι της μαμής και πίστευαν πως έτσι το μικρό ελευθερώνονταν. Η μαμή φεύγοντας έπαιρνε το ψωμί μαζί της στο δικό της σπίτι.
Μόλις γεννιόταν το πρώτο μωρό της οικογένειας, ο σύζυγος της λεχώνας έπρεπε να πάει με ψαλίδι στη βρύση του χωριού και 3 φορές να κόψει τη ροή του νερού.
Για 40 ημέρες πλην των οικείων της λεχώνας κανείς άλλος δεν έμπαινε στο σπίτι της μετά τη δύση του ήλιου. Αν αυτό όμως έπρεπε να γίνει ο επισκέπτης πρώτα καλωσορίζονταν σε άλλο δωμάτιο και μετά πλησίαζε το μικρό και τη μητέρα.
Τις πρώτες ημέρες από τη γέννηση του το βρέφος έχει συχνά χρώμα ωχρό λόγω του λεγόμενου ίκτερου. Στην Κερασούντα για να φύγει αυτή η ωχρότης τύλιγαν το κεφαλάκι του μωρού με ύφασμα κίτρινο. Σε αυτό το κεφαλοδέσιμο συχνά προσέθεταν και ένα χρυσό αντικείμενο.
Για τη λεχώνα πίστευαν πως αν κοιμόταν με τα χέρια έξω από το σκέπασμα, τότε το μωρό μεγαλώνοντας ότι έπιανε στα χέρια του θα το πετούσε κάτω.
Ινέπολη
Στην Ινέπολη, η λεχώνα για 40 ημέρες δεν έβγαινε από το σπίτι.
Για επίσης 40 ημέρες δεν πλησίαζε ντουλάπια και κλειστούς αποθηκευτικούς χώρους.
Όσο διαρκούσε η λοχεία η νέα μητέρα και το μικρό δεν έμεναν ποτέ μόνοι χωρίς κάποιον να τους προσέχει. Αν αυτός που πρόσεχε τη λεχώνα έπρεπε να λείψει άφηνε πλάι της αντικαταστάτη ένα σάρωθρο!
Αν λεχώνα συναντούσε λεχώνα δεν έπρεπε να «κακονουνίσει», να σκεφθεί δηλαδή πως κακό θα έβρει το μικρό της. Αν αυτό γινόταν οι δύο γυναίκες φιλιόταν για να μην «τσαλαπατηθεί» το μικρό και η μία θήλαζε το παιδί της άλλης.
Αν λεχώνα συναντούσε νεόνυμφη, ασπάζονταν η μία την άλλην.
Στις 40 ημέρες η λεχώνα πήγαινε με το παιδί στην εκκλησία και έπαιρνε την ευχή του σαραντισμού. Αν ήθελε γρήγορα να ξαναγίνει μητέρα, από την εκκλησία γυρνούσε γρήγορα στο σπίτι της χωρίς να σταματήσει πουθενά και φρόντιζε εκείνη την ημέρα το μικρό να κοιμηθεί ήσυχο και να ηρεμήσει απερίσπαστο από φωνές και φασαρίες. Μητέρες με πολλά παιδιά που δεν ήθελαν μία άμεση εγκυμοσύνη, συνηθίζονταν να πηγαίνουν το μικρό μετά το σαράντισμα σε φιλικά σπίτια.
Ότι αφορούσε το ρουχισμό του νεογνού και ιδιαίτερα τα πανιά με τα οποία το άλλαζαν ή το τύλιγαν, όταν η ερχόταν η ώρα της απόρριψης τους, φρόντιζαν και τα έκαιγαν. Πίστευαν πως αν τα άφηναν να σαπίσουν, θα σάπιζε μαζί τους και το μικρό.
Αν στο σπίτι υπήρχαν επισκέπτες, αυτοί έπρεπε να περιμένουν να κοιμηθεί το λεχούδι και μετά να φύγουν. Οι παλιότεροι πίστευαν πως αν έφευγαν πριν το παιδί κοιμηθεί, θα έπαιρναν και τον ύπνο του μικρού μαζί τους.
Στις άτυχες περιπτώσεις όπου η μητέρα έχανε τα παιδιά της βρέφη, γινόταν τάμα του βάρους του νεογέννητου σε κερί. Το τάμα αποστέλλονταν στην Παναγία. Αν η οικογένεια ήταν πολύ φτωχή και δεν μπορούσε να καλύψει την αγορά του κεριού, έστελναν στην Παναγία μια ισόβαρη το βρέφους πέτρα μα τους έμενε η υποχρέωση όταν τα οικονομικά τους γινόταν καλύτερα να την αντικαταστήσουν με το τάμα.
Το βρέφος δεν το έβγαζαν από το σπίτι νύχτα. Αν όμως τύχαινε αυτό, γιατί ήταν επίσκεψη σε σπίτι άλλων, τότε έπαιρναν ένα κομμάτι ψωμί από το σπίτι που έφευγαν και μόλις έφταναν στο δικό τους το πετούσαν έξωθεν και μετά έμπαιναν μέσα. Το ψωμί θεωρούνταν ως ανταπόδοση στα κακά πνεύματα για να τους αφήσουν ήσυχους, κάτι που συναντάμε και σε άλλα έθιμα όπως αυτά του γάμου, όπου η μάνα του γαμπρού πριν ξεκινήσει η γαμήλια πομπή τον προμηθεύει με τριγωνικό ψωμάκι με το οποίο ταΐζει στα σταυροδρόμια τα ξωτικά και τα δαιμόνια για να τον αφήσουν να περάσει.
Όταν βρέφος έμπαινε για πρώτη φορά σε άλλο σπίτι οι νοικοκυραίοι του εύχονταν με αλεύρι. Έπαιρναν αλεύρι από δοχείο και το σταύρωναν με αυτό στο προσωπάκι για να γίνει παχουλό κι εύρωστο σαν το γεμάτο δοχείο. Μετά έπαιρναν αλεύρι ξανά και το πετούσαν ψηλά προς το ταβάνι ευχόμενοι: «ν’ἀσπρομαλλίσης και ἴσα μ΄ἐκεί πάνω να τρανέψης».
Λαραχανή
Στη περιοχή της Ματσούκας στο «σερανταήμερον τση λοχουσίας», έκαιγε στο σπίτι της λεχώνας η λεγόμενη «ακοίμετον καντήλαν», δηλαδή η καντήλα που δεν κοιμάται. Επρόκειτο για καντήλι που από τη στιγμή που το άναβαν δεν το άφηναν να σβήσει συντηρώντας το λάδι του. Αυτό το έκαμαν γιατί πίστευαν πως η λεχώνα χρειαζόταν βοήθεια και προστασία Θεού από τους κινδύνους του σαρανταημέρου όπως «το πάτεμαν» από τα δαιμονικά πνεύματα, «το μάϊσσωμαν», «τα μαείας», «τ΄ ὀμμάτ» κτλ.
Για τη λεχώνα πίστευαν πως βρισκόταν για 40 ημέρες σε σοβαρό κίνδυνο ζωής κι έλεγαν χαρακτηριστικά πως «τσή λοχούσας τό ποδάρ’ ούς να σερανταρίζ’, ‘ς σό ταφίν ἔν», δηλαδή μέχρι τον σαραντισμό της η λεχώνα έχει το ένα της πόδι στον τάφο. Εάν η λεχώνα αρρώσταινε, τότε έλεγαν πως «ἐμεταλοχούσεψεν».
Για 40 ημέρες οικείοι, συγγενείς και φίλοι πήγαιναν φαγητό στη λεχώνα για να μην κουράζεται με τις εργασίες του μαγειρέματος και «μεταλοχουσεύ». Θεωρούσαν πως αυτήν την περίοδο η γυναίκα χρειαζόταν εκλεκτή και ποικίλη τροφή για να συνέλθει ο οργανισμός της από την ταλαιπωρία της γέννας και την αιμορραγία των ημερών της λοχείας καθώς και να πάρει δυνάμεις για την περίοδο του θηλασμού. Τα φαγητά που της πήγαιναν τα ονομάτιζαν «παραμόνια».
Βιβλιογραφία:
-Δεισιδαιμονίαι και προλήψεις Ινεπόλεως. Αλεξιάδης, Κωνσταντίνος Ι. Αρχείον Πόντου Τόμος 1
- Δεισιδαιμονίαι και προλήψεις Κερασούντος. Αρχείον Πόντου Τόμος 1
-Λαογραφικά Λαραχανής. Ελευθέριος Ε. Ελευθεριάδης
Στην φωτογραφία απεικονίζεται η Σελήνη Πεσεξίδου-Καρτάση με την κόρη της. Η φωτογραφία ανήκει στην Επιτροπή Ποντιακών Μελετών.
Τμήμα σύνταξης
Pontos-News.Gr
Άλλα άρθρα της κ. Λένας Σαββίδου:
Ο Άι Γιώργης στον Πόντο: Ο Άγιος, το σφογγάτο και η αχαριστία των καπεταναίων!
Ποντιακό νανούρισμα
Μήδεια στην ποντιακή διάλεκτο
